Maczugi

W tym artykule przedstawimy pokrótce historię maczug, ich rodzaje i zastosowania na przestrzeni lat. Pisząc ten artykuł opierałem się przede wszystkim na Encyklopedii Broni wydawnictwa Penta z roku 1995.

Maczugi

Maczugi mogą być uznane za pierwszą, świadomie wykonaną przez człowieka broń. Ich początkiem mogły być nieobrobione kije i kamienie, używane celowo lub przypadkowo w potrzebie przez ludzi pierwotnych. Z technologicznego punktu widzenia maczuga była rozwinięciem obu tych pra-broni. Umieszczając kamień na końcu kija można zwiększyć jego zasięg rażenia i siłę uderzenia. Podobny efekt otrzymamy pogrubiając koniec kija. Nie wszystkie maczugi muszą mieć głowicę o tępych kształtach. Efektywność maczugi można zwiększyć poprzez wykonanie ostrych krawędzi lub dodanie kolców. Tego typu maczugi przekształciły się z czasem w topory bojowe czy nadziaki. Wykonane w całości z metalu buzdygany jak i berła są przykładami najbardziej rozwiniętych technologicznie maczug. Swego rodzajem maczugą jest, stosowana do dzisiaj, głównie przez siły policyjne i porządkowe, pałka wykonana z drewna, gumy czy tworzyw sztucznych.

Rozróżniamy pięć podstawowych typów maczug, różniących się budową i zastosowanym materiałem:

• Maczugi proste. Wykonane z jednolitego, niemetalicznego materiału.
• Maczugi złożone. Wykonane co najmniej z dwóch materiałów, zwykle przybierają formę buławy, tj. mają wydatną głowicę.
• Maczugi z ruchomymi głowicami.
• Maczugi metalowe. Najczęstsza forma to buzdygan.
• Maczugi ceremonialne, takie jak berła, mają najrozmaitsze formy, są jedynie insygniami władzy.

Maczugi proste

Maczugami prostymi nazywamy maczugi wykonane z jednorodnego materiału, innego niż metal. Przykładem tego typu maczug są zarówno proste pałki, wykorzystywane przez współczesne siły policyjne, jak i pięknie rzeźbione maczugi z Polinezji i oceanii. Te drugie najczęściej są wykonane z drewna i kości. Forma maczug prostych uzależniona jest od dostępnego w danym miejscu materiału, miejscowej tradycji, a także wynika z chęci znalezienia najbardziej efektywnego kształtu.

Przykłady:

• Maczuga macana – broń obuchowa w formie maczugi tubylców z terenu Gujany, z charakterystyczną rękojeścią-schowkiem zabezpieczającą dłoń wojownika,

• Drewniana maczuga z Fidżi,

• Maoryjska  maczuga wykonana z miękkiego drewna, nazywana patu,

• Mere – patu pounaman, broń obuchowa Papuasów z Nowej Gwinei w postaci maczugi-pałki wykonywanej z obsydianu,

• Knobkerrie ( z afrykanerskiego knopkirie) – maczuga plemienia Zulusów z południowej Afryki wykonywana z jednego długiego kawałka twardego drewna, zwieńczona obłą głowicą przeznaczoną do rażenia

Maczugi złożone

W konstrukcji maczug złożonych, wykorzystuje się, w celu zwiększenia ich efektywności, połączenie dwóch lub więcej materiałów. Najczęściej powstają one z połączenia głowicy wykonanej z twardego, ciężkiego materiału i prostego trzonka. Innym, często występującym typem, są zwykle proste maczugi, w głowicach których osadzono metalowe ostrza lub kolce, co znacznie zwiększało ich siłę rażenia.

Przykłady:

• japońska maczuga furibo – drewniana pałka okuta żelazem
• maczuga plemion prerii, kulista głowica  zamocowana za pomocą niewyprawionego rzemienia
• indiańska maczuga plemion prerii, głowica kwarcowa, trzonek pokryty surową skórą
• kombinowana broń angielska z ok. 1510 r. Maczuga, w głowicy której osadzono 3 lufy, głownię i szereg kolców.
• improwizowana maczuga okopowa z lat 1914-1918. Takiej broni używano podczas nocnych patroli i wypadów  do okopów nieprzyjaciela. Kolce wykonano z gwoździ o obciętych łebkach. Aby zapobiec odłupywaniu się fragmentów głowicy, opleciono ją drutem.

Maczugi z ruchomymi głowicami

W maczugach tego rodzaju stosuje się elastyczne połączenie głowicy maczugi z rękojeścią, co zwiększa skuteczność ciosu i utrudnia jego sparowanie. Najprostszym i chyba najstarszym przykładem tego rodzaju broni jest cep bojowy. Cep bojowy jest to znana już w XIII w. broń obuchowa chłopskiej i plebejskiej piechoty będąca specjalną wersją cepa gospodarskiego. Cep bojowy składał się z bijaka oraz trzonu połączonych ze sobą metalowymi ogniwami lub rzemieniami. Broń tę używano przeciwko rycerstwu konnemu, m.in. w czasie wojen husyckich w XV w., podczas wojen chłopskich w Niemczech w XVI w., a także w Polsce, jako broń powstańców chłopskich, a wcześniej przy obronie miast w XVII w., gdzie dębowe cepy bojowe okute żelazem stanowiło straszliwe niebezpieczeństwo dla wdzierającego się na mury nieprzyjaciela.

O wiele skuteczniejszą bronią wobec przeciwnika osłoniętego zbroją były tzw. gwiazdy zaranne, lub z niemieckiego, morgenszterny. Gwiazda zaranna jest to zachodnioeuropejska broń obuchowa formacji plebejskich i chłopskich z XIV – XVII w. w postaci maczugi nabijanej żelaznymi ćwiekami, gwoździami i pierścieniami; broń m. in szwajcarskiej i flamandzkiej piechoty, czeskich husytów i niemieckich powstańców chłopskich z XVI w.

Maczugi o ruchomej głowicy stosowane są do dziś w formie nunczako, używanego w dalekowschodnich sztukach walki oraz niektórych pałkach policyjnych.

Przykłady:

• Szwajcarska gwiazda zaranna z ok 1530 r,
• niemiecki morgenstern na krótkim łańcuchu, XVI w
• indyjski łańcuchowy cep bojowy o dwóch głowicach, XIX w.
• kiścień (kieścień, korbacz) – forma bicza bojowego składająca się z drewnianego trzonu (o długości nieprzekraczającej 1 m) i zawieszonej na nim na rzemieniu lub łańcuchach metalowej kuli pokrytej guzami i kolcami. Czasami na jednym drzewcu montowano kilka rzemieni  bądź łańcuchów z kulami. Broń rozpowszechniona podczas wojen husyckich w XV w. i podczas wojen chłopskich w Niemczech w XVI w.

• pałka teleskopowa

• chigiriki – maczuga japońska. Jest to odmiana broni zwanej kusarigama, używanej raczej do parowania ciosów.

Maczugi metalowe

Maczugi wykonane w całości z żelaza lub stali (buzdygany) pojawiły się wraz z rozpowszechnieniem się zbroi płytowej. Dzięki swej masie, twardości materiału i sile ciosu skupiającej się na ostrych krawędziach piór lub kolcach głowicy, zadany cios był znacznie skuteczniejszy niż w przypadku np. miecza. Buzdygan jest prawdopodobnie pochodzenia orientalnego i został rozpowszechniony w Europie Zachodniej w czasie wędrówki ludów. Jest to broń znana w Azji i Europie Zachodniej, gdzie pełniła funkcję orężną i ceremonialną.

Przykłady:

• Indyjski buzdygan z XVIII w. – głowica w postaci kutej stalowej kuli, pustej w środku, w ściankach kuli osadzono liczne kolce.
• chiński buzdygan, żelazo, XVIII w. Z temblakiem na nadgarstek, uchwyt owinięty plecionką z rattanu
• pozłacany buzdygan niemiecki, żelazo, początek XVI w.
• buzdygan z pistoletem kołowo-krzosowym

Berła

Być może dlatego, że maczuga była jedną z pierwszych broni stworzonych celowo przez człowieka i w sposób oczywisty kojarzyła się z użyciem przemocy, ceremonialne maczugi zwane berłami były używane jako insygnia władzy. Przetrwały one niemal do naszych czasów w postaci bereł królewskich, rektorskich czy burmistrzowskich.

Odmianą berła jest buława. Buława jest to broń obuchowa znana już w starożytności (Egipt, Mezopotamia), gdzie była znakiem wojskowego dostojeństwa w rękach faraonów lub królów. Buława jest to broń wywodząca się w swej formie od maczugi, składająca się z krótkiego, metalowego trzonka i z umocowanej na nim również metalowej, zdobionej głowicy o gruszkowatym kształcie. Pierwotna orężna funkcja buławy ustąpiła z czasem miejsca funkcji symbolu władzy. W formie nam znanej przybyła do Polski ze wschodu i była używana przede wszystkim jako znak urzędu hetmańskiego i symbol władzy wojskowej hetmana.

Przykłady:

• Berło miasta Stamford
• berło wchodzące w skład klejnotów koronnych monarchów brytyjskich
• drewniane berło inkrustowane macicą perłową. Wyspy salomona.